Rodzenie prawdy
Sokrates doceniany jest między innymi za fakt, że nauczył człowieka dialogu i sprawił, że stał się on sztuką filozofowania[1]. Celem dialogu sokratejskiego było oczyszczanie umysłu z wątpliwych twierdzeń i założeń, a także wydobywanie za pomocą pytań nieuświadomionej wiedzy poprzez tzw. metodę maieutyczną[2]. U podstaw takiego dialogu odnajdujemy założenie o istnieniu prawdy, często nieuświadomionej, a wrodzonej, tkwiącej głęboko w człowieku, która „właśnie przez dialog, umiejętne zadawanie pytań i uzyskanie oczekiwanej odpowiedzi ma zostać ujawniona i przyswojona”[3].
Zdaniem M. Nowaka można wyróżnić dwa rodzaje dialogu sokratejskiego: ironię oraz maieutykę. Ironia dotyczy krytyki pychy poznawczej, zaś maieutyka wiąże się właśnie z wydobywaniem wiedzy z wewnątrz duszy ludzkiej[4]. Warto tu także wspomnieć o stosowanej przez Sokratesa metodzie elenktycznej (stosowanej przez niego wraz z metodą maieutyczną), która „polegała na przyjęciu tezy przeciwnika, a następnie zmuszaniu go, poprzez zadawanie kolejnych pytań, do wyciągnięcia wniosków jawnie sprzecznych z jego początkową tezą”[5].
Według E. Drozd i A. Zembrzuskiej istotą dialogu sokratejskiego było badanie znaczeń powszechnie używanych pojęć, które są przez wielu uważane za “oczywiste”. Korzystając z pytań, Sokrates zapraszał rozmówców do refleksji nad ważnymi filozoficznie kwestiami etycznymi, reprezentowanymi przez takie pojęcia jak: dobro, piękno, miłość lub prawda. Pytając o definicje tych pojęć, Sokrates pytał jednocześnie o znaczenia, jakie rozmówcy im nadają, o to, co pomaga im w podejmowaniu decyzji i jakie wartości uznają za najważniejsze w swoim życiu[6]. Będzie to charakterystyczne także w przypadku coachingu.
Zdaniem M. Szulakiewicza dialog sokratejski „spełnia jedynie rolę pomocniczą w dotarciu do tego, co powinno być ujawnione, lecz samo jest przed dialogiem i wcale nie powstaje w dialogu. Jeden z partnerów dialogu spada tu zawsze do roli inicjatora cudzego myślenia. Sam dialog, mimo tego, że toczy się między dwoma osobami, nie angażuje tych osób w równym stopniu. Jedna z nich zawsze pełni rolę tego, kto pomaga drugiemu wydobyć pożądaną wiedzę. Ale również sama wiedza nie jest przez dialog kształtowana, lecz raczej wydobywana, co nadaje relacji tej charakter swoistego narzędzia poszukiwania”[7]. W kontekście tych słów warto podkreślić, że dialog sokratejski stanowi niewątpliwą inspirację nie tylko dla rozwoju dydaktyki, ale także dla wielu współczesnych metod pomocy i wsparcia drugiego człowieka, jak np. psychoterapia, poradnictwo i doradztwo (także filozoficzne), tutoring, mentoring i wreszcie coaching.
Marta Gabalewicz Paul określa dialog sokratejski jako serię pytań zadawanych, aby pomóc ludziom w określeniu ich podstawowych przekonań i ważności takich przekonań. Autorka określa metodę sokratejską jako metodę eliminowania hipotez – lepsze hipotezy są odnajdywane poprzez ciągłe identyfikowanie i eliminowanie tych, które prowadzą do sprzeczności[8]. Przytacza ona także przykład zastosowania dialogu sokratejskiego w kontekście psychoterapii, gdzie może on pomóc w identyfikacji oraz zmianie negatywnych stronniczych myśli i interpretacji, które pojawiają się u pacjentów automatycznie[9].
Polowanie na błędy poznawcze
Dialog sokratejski jest stosowany także jako jedna z technik poznawczych[10] w kontekście poradnictwa psychologicznego. W. Pawliczuk, opisując pracę psychologiczną z adolescentami, wspomina o tzw. dialogu ukierunkowanym, utożsamionym tutaj z sokratejskim: „dialog taki ma na celu pokazanie osobie zgłaszającej się po pomoc różnych rozwiązań, lub też wykazanie pewnych błędów poznawczych (nielogiczności) w myśleniu o sobie, ludziach i świecie, ale w taki sposób, aby do tych wniosków doszedł sam klient. Nie ma tutaj miejsca na pouczanie, sugestie, podsuwanie rad czy interpretowanie słów”[11]. Zdaniem S. Kluczyńskiej „używając dialogu sokratejskiego można pomóc klientowi w odkryciu istotnych dla niego przekonań i błędów w myśleniu. Przeanalizowanie dowodów wspierających i podważających aktualny sposób myślenia ułatwia zakwestionowanie dysfunkcjonalnego myślenia oraz osłabia wiarę w negatywne przekonania. Pozwoli to klientowi na sformułowanie bardziej racjonalnych wniosków o sobie i swoim życiu”[12]. W opisach tych widoczne jest podejście niedyrektywne, w którym istotna jest wolność osoby radzącej się, która przejawia się m.in. w procesie dochodzenia do własnych błędnych przekonań i ich przekraczania. Dialog sokratejski stanowi tu metodę, czy też narzędzie, służące wielu ważnym procesom, takim jak: odkrywanie, podważanie, redefinicja, czy budowanie nowych wniosków lub, by rzec za Jackiem Mezirowem, budowanie nowej „ramy odniesienia”[13].
Udawana niewiedza filozofa
Dialog sokratejski stanowi także inspirację dla coraz bardziej popularnej formy, jaką jest tutoring, bazujący na relacji: mistrz-uczeń, którą można także odnieść do ideału relacji w Starożytnej Grecji, jednak tutaj chciałabym się skupić na metodzie wspomagania rozwoju, jaką jest coaching, a zwłaszcza na tzw. postawie coacha, którą można porównać z postawą Sokratesa. Charakterystycznym rysem dialogu sokratejskiego jest postawa Sokratesa, dla którego niewiedza jest punktem wyjścia, a więc otwiera się on na dialog poprzez wejście w rolę osoby, która ma się dopiero czegoś nauczyć[14]. Element odróżniający tę postawę od tzw. postawy coacha, to właśnie ironia Sokratesa, który przybiera maskę niewiedzy, jednocześnie będąc przekonanym, że ową wiedzę posiada i następnie metodycznie doprowadza do niej ucznia. W coachingu niewiedza coacha nie może mieć charakteru maski, gdyż rzeczywiście nie posiada on wiedzy na temat życia i najlepszych rozwiązań dla klienta, z którym pracuje. Zgodnie z założeniami tej metody, pokora, otwartość oraz zawieszenie sądów powinny tworzyć autentyczną postawę niedyrektywnego towarzyszenia klientowi w odkrywaniu samego siebie. Jeśli chodzi o zawieszanie własnych przekonań, to, według U. Tabor, coach przyjmuje rzeczywistą postawę poznawczej naiwności, co oznacza, że: „(…) nie ma w tym modelu miejsca na sokratejską ironię, a każda wypowiedź klienta jest uznana za prawdziwą i wartościową. Jeśli ktoś podejmuje tu krytykę i osąd – to może nim być tylko sam klient. Także klient jest tym, kto szuka dla siebie rady, sugestii i rozwiązań”[15].
Nieudawana niewiedza coacha
Coaching można opisać jako „zorientowany na przyszłość dialog sokratejski między koordynatorem (coachem) a uczestnikiem (osoba coachowana/klient), podczas którego koordynator posługuje się pytaniami otwartymi, aktywnym słuchaniem, parafrazą oraz odzwierciedleniem, aby wzmacniać samoświadomość oraz poczucie własnej odpowiedzialności uczestnika”[16] . W opisie tym autorzy sugerują, że dialog sokratejski jest oparty na przekonaniu coacha, iż klient zna już odpowiedź na pytania lub potrafi znaleźć sposób na jej poznanie. W tym przypadku coach jest pewnego rodzaju przewodnikiem dla klienta w jego podróży, której celem jest odkrycie odpowiedzi i rozwiązań[17]. Pytania coacha stymulują krytyczne myślenie, przekraczanie schematów i nawiązanie kontaktu z najgłębszymi znaczeniami, jakie klient nadaje swojemu życiu. Potwierdza to nadrzędną wartość wolności, samodzielności i twórczości w sytuacji coachingowej.
G. Raupach-Strey rozróżniła 7 istotnych dla paradygmatu sokratejskiego elementów, określających reguły dialogu, a mianowicie: Agorę, odniesienie egzystencjalne, nondogmatyzm, samodzielność rozumu, maieutykę, poszukiwanie prawdy oraz myślenie w grupie[18]. Elementy te w dużym stopniu zdają się odpowiadać zasadniczym ideom coachingu. Pierwszy element dotyczy otwartości dialogu oraz jego egalitarności, co można także odnieść do relacji coachingowej. Odniesienie egzystencjalne oznacza odkrywanie prawdy oparte na doświadczeniach osobistych oraz na konkretnej sytuacji, stanowiącej punkt wyjścia dialogu. Także ten element odpowiada idei coachingu, w którym to właśnie konkretne doświadczenia klienta stanowią punkt wyjścia dla rozpoznania i określenia ważnych dla niego potrzeb, przekonań i celów.
Kolejne, wymienione przez autorkę, elementy dotyczą bezzałożeniowości i braku odwoływania się do zewnętrznych autorytetów w takim dialogu, a zamiast tego oparcia jedynie na własnym rozumie. Także w coachingu proces poszukiwania odpowiedzi koncentruje się na pomysłach, wiedzy i zasobach samego klienta, który postrzegany jest jako ekspert od swojego życia. Maieutyka opisana jest przez autorkę jako trzyetapowy proces: 1. Ubranie myśli w słowa, 2. Dookreślenie myśli i osiągnięcie porozumienia w komunikacji, 3. Poddanie badaniu ukrytych w sądach założeń, zasad i wartości[19]. Również w procesie coachingowym możemy określić różne jego fazy i stopniowe, metodyczne wydobywanie z chaosu indywidualnych myśli i przeżyć poszczególnych przekonań, wartości i założeń, które klient może zreflektować i w twórczy sposób wykorzystać na drodze do swoich celów.
Każdy filozof to coach?
Podsumowując, założenia u podstaw dialogu sokratejskiego w dużym stopniu są zgodne z ideą coachingu oraz innych niedyrektywnych metod wspierania rozwoju człowieka, jednak w związku ze stosowaną przez Sokratesa maską ironii, można przypuszczać, że dialog ten u swych źródeł nie do końca realizuje ideę otwartości, wolności i partnerstwa. Tymczasem wspomniane metody, a zwłaszcza coaching, w swej istocie oparte są na autentycznym partnerstwie, podążaniu coacha za klientem, pełnej akceptacji jego sposobu myślenia i wyborów. Postulowana otwartość i bezzałożeniowość w postawie coacha, a także wolność, jaką akceptują w sobie wzajemnie i szanują coach i klient, to kolejne filary coachingu, które odnajdujemy w dialogu sokratejskim tylko do pewnego stopnia. Pytania Sokratesa, jakkolwiek początkowo inspirujące do własnych przemyśleń oraz pobudzające twórcze myślenie, wydają się jednak przybierać specyficzną konfigurację w celu ukierunkowania procesu myślenia i uwagi ucznia, zgodnie z zamysłem ich autora. Jest tu zatem przestrzeń na samodzielność myślenia, lecz tylko do pewnego stopnia. Mimo to niewątpliwie sama struktura dialogu sokratejskiego oraz jego opisane wyżej komponenty mogą stanowić wartościową matrycę dla komunikacji również w kontekście profesjonalnego wsparcia, w której dialog jest bazą dla szeroko rozumianego procesu zmiany.
To jak, panie Sokratesie, podjąłby się Pan zdjęcia maski i zawiesił swe sądy, niczym coach?
[1] Por. M. Szulakiewicz, Kategoria dialogu w refleksji filozoficznej, […] „Paedagogia Christiana” 1/25 (2010),
[2] Por. A. Negri, Dialog sokratejski w coachingu, [w:] red. L. Czarkowska, „Coaching jako konstruktywny dialog”, wyd. Poltext, Warszawa 2016, s. 71.
[3] M. Szulakiewicz, Kategoria…, dz. cyt., s. 35.
[4] Por. 89-90.
[5] https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/elenktyczna-metoda;3897505.html, dostęp 12.06.2018 r.
[6] Por. E. Drozd, A. Zembrzuska, School Tutoring as a Concept and a Support Method in Student’s Development, Forum Oświatowe, 2(49), s. 168.
Pobrano z: http://forumoswiatowe.pl/index.php/czasopismo/article/view/81, dostęp: 10.06.2018 r. (tłumaczenie własne)
[7] M. Szulakiewicz, Kategoria…, dz. cyt.,s. 34.
[8] Por. M. Gabalewicz-Paul, Applying cognitive behavioural approach in coaching, [w:] red. L. Czarkowska, „Coaching as a method of developing human potential”, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 82. (tłumaczenie własne)
[9] Por. Tamże, s. 82-83.
[10] Por. B. Hintze, Poradnictwo psychologiczne dla osób z poważnymi zaburzeniami psychicznymi i dla ich rodzin, w:] red. C. Czabała, S. Kluczyńska „Poradnictwo psychologiczne”, wyd. PWN, Warszawa 2015, s. 372.
[11] W. Pawliczuk, Poradnictwo psychologiczne w okresie adolescencji, [w:] red. C. Czabała, S. Kluczyńska „Poradnictwo psychologiczne”, wyd. PWN, Warszawa 2015, s. 112.
[12] S. Kluczyńska, Poradnictwo psychologiczne dla osób w okresie średniej dorosłości, [w:] red. C. Czabała, S. Kluczyńska „Poradnictwo…”, dz. cyt., s. 153.
[13] Odnoszę się tutaj do koncepcji uczenia się transformatywnego J. Mezirowa, jako jednej z ważniejszych w andragogice.
[14] Por. Tamże, s. 69.
[15] U. Tabor, Zagadnienie…, dz. cyt., s. 86.
[16] Za: J. Passmore, K. Jastrzębska, Tworzenie kultury coachingowej: ścieżka rozwoju organizacyjnego, [w:] „Coaching Review 1/2011 (3), s. 91.
[17] Por. Tamże.
[18] Por. za: P. Walczak, Rozmowa sokratyczna: założenia, przebieg, praktyka, [w:] „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”, R. 21: 2012, Nr 3 (83), s. 367-369.
[19] Tamże, s. 368.